Zebrany w słowniku materiał nazewniczy dotyczy okresu Łodzi przemysłowej, a więc okresu od 1822 roku do chwili obecnej. Zgromadzono więc nazwy współczesne z obszaru dzisiejszej Łodzi oraz dawne, które funkcjonowały w mieście na przestrzeni ostatnich dwu wieków, były z czasem zmieniane, przywracane lub znikały razem z nazywanym obiektem. W historii miasta były też okresy funkcjonowania obcojęzycznego nazewnictwa. W okresie I wojny światowej władze niemieckie podjęły działania porządkujące nazewnictwo miasta i zmieniały istniejące nazwy na niemieckie. Podobnie postępowały władze niemieckie w czasie II wojny światowej, np. Piotrkowska → Adolf Hitler Strasse; al. Kościuszki, Zachodnia → Hermann Gőring Strasse; Konstantynowska → General Litzmann Strasse. Natomiast nie obserwuje się ingerencji w nazewnictwo miejskie władz rosyjskich w latach 1815–1914. Wówczas stosowano jedynie zrusycyzowaną postać nazw, np. ul. Zielona → Зеленая, Dąbrowa → Домброва, Zarzewska → Зажевская, Widzew → Видзевъ. Obcojęzyczne łódzkie nazwy miejskie nie wchodzą w zakres naszego zainteresowania.

W opracowaniu uwzględniono nazwy dwóch rodzajów obiektów:

• nazwy ciągów komunikacyjnych (ulic, alei, pasaży),
• nazwy punktów miasta (rynków, placów, rond).

Słownik pomyślany tak, by ujmował zarówno kontekst historyczny jak i topograficzny. Zgromadzone tu nazewnictwo ma charakter oficjalny, to znaczy jest uwidocznione na planach miasta, stosowane w urzędowych spisach i dokumentach, a także w prasie i w większości w tej postaci używane przez mieszkańców. Z uwagi na rozmiar słownika dokonano ograniczenia w prezentacji nazw ulic. Zdecydowano nie zamieszczać w nim nazw ulic z obszarów wykraczających poza granice miasta z 1939 roku. Granice te na wschodzie i południu wyznaczała mniej więcej linia kolei obwodowej, na północy przebiegała wzdłuż dzisiejszych ulic Sowińskiego i Teresy, na zachodzie wykraczała poza linię kolei kaliskiej, obejmując Manię, Zdrowie, Karolew i część Rokicia. Tereny poza tym obszarem były włączone do Łodzi po II wojnie światowej i powstały na nich wielkie osiedla mieszkaniowe z mnóstwem małych osiedlowych ulic nazywanych urzędowo według z góry określonych zasad. Uznałyśmy, że bez szkody dla niniejszego opracowania można te, poniekąd seryjnie tworzone nazwy, które o historii miasta niewiele lub zgoła nic nie mówią, pominąć w słowniku, natomiast zostaną scharakteryzowane w części analitycznej opracowania. Nazwy pozostałych obiektów miejskich odnotowane zostały z obszaru wyznaczonego dzisiejszymi granicami Łodzi.

Charakterystyka źródeł
Zgromadzone toponimy miejskie wydobyto z różnego typu źródeł. Podstawowym były plany miasta oraz zachowane plany zagospodarowania przestrzeni miejskiej. Oryginalne i reprodukowane plany miasta rejestrują stan miasta z różnych okresów aż po czasy współczesne (szczegółowy wykaz zamieszczamy na końcu publikacji). Zachowane plany sporządzane były w różnej skali, z różnym stopniem dokładności. Część z nich obejmuje całe miasto z zaznaczeniem jego granic, inne ujmują tylko centralną część. Z tego względu niejednokrotnie trudna była lokalizacja nazywanego obiektu w przestrzeni. Zdarza się, że kolejne plany przynoszą informacje sprzeczne. Ważnym uzupełnieniem danych kartograficznych są dokumenty przechowywane w Państwowym Archiwum Miasta Łodzi. Zachowały się tu akty urzędowego nadania lub zmiany nazwy poszczególnych obiektów, dzięki czemu można ustalić niekiedy dokładną datę nominacji. Niestety, brak w tych źródłach lokalizacji obiektu, co w przypadku równoczesnego występowania w mieście kilku obiektów (zwłaszcza ulic) o tej samej nazwie, bywa szczególnie trudne, a czasem wręcz niemożliwe. Sięgnięto także do materiałów archiwalnych Urzędu Miasta Łodzi, gdzie znajdują się nowsze akty nominacji obiektów miejskich. Dużym ułatwieniem na etapie gromadzenia materiału była opracowana w Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Józefa Piłsudskiego, opublikowana na stronie internetowej biblioteki baza danych zawierająca nazwy dawne i współczesne. Cennym źródłem informacji o dawnej Łodzi, jej nazewnictwie, a często także o motywacji historycznej czy terenowej nazw są różnego typu wspomnienia, reportaże, notatki prasowe oraz coraz liczniej powstające opracowania historyczne i geograficzne. Dane w nich zawarte ułatwiają, a niekiedy wręcz umożliwiają właściwą interpretację nazwy.

Zasady redakcyjne słownika
Słownik ma charakter leksykonu onomastycznego i zawiera trzy rodzaje informacji:

• dane geograficzne i historyczne o nazywanym obiekcie,
• przeszłość nazewniczą obiektu,
• interpretację onomastyczną nazwy.

Hasłem słownikowym jest najnowsza nazwa obiektu. W przypadku obiektów już nie istniejących hasło opatruje się dwiema gwiazdkami. Nazwy dawne, z czasem zmienione stanowią hasła odsyłaczowe, oznaczone jedną gwiazdką. W haśle zachowano dwuczłonową strukturę większości nazw. Pozwoliło to na zachowanie struktur stałych, w których żaden człon nie ulega elipsie np. aleja Róż, a także umożliwiło pokazanie historycznej zmienności członu utożsamiającego np. aleja || pasaż Szulca, rynek || plac Fabryczny. Wyjątek uczyniono jedynie dla członu ulica, który z reguły podlega elipsie nawet w wielu oficjalnych sytuacjach komunikacyjnych. Z tego względu, jak również z uwagi na dużą liczebność nazw ulic pominięto w haśle człon ulica. Nazwy pamiątkowe tworzone od nazw osobowych w różnym czasie miały rozmaity kształt. Początkowo nazwy takie upamiętniały postacie powszechnie znane i wówczas miały strukturę ul. (pl. itp.) + nazwisko w dopełniaczu liczby pojedynczej, np. ul. Słowackiego. Z czasem zaczęto dodawać inicjał imienia. Współczesne akty nadania nazwy pamiątkowej wprowadzają do nazwy rozbudowaną, wieloelementową formułę identyfikacyjną z pełnym imieniem i nazwiskiem, niekiedy także pseudonimem lub tytułem naukowym czy stopniem wojskowym, np. rondo im. mjr Alfreda Biłyka, aleja Marszałka Edwarda Rydza Śmigłego, ul. im. Świętej Teresy od Dzieciątka Jezus, ul. im. Porucznika Bronisława Skury-Skoczyńskiego „Robotnika” itp. W potocznej komunikacji formuły te ulegają skróceniu zwykle do jednego elementu. Najczęściej jest to nazwisko, choć zdarza się inaczej, np. ul. Andrzeja Struga → Andrzeja.

Przyjęto w haśle słownikowym jako człon wyróżniający zamieścić jedynie imię i nazwisko, niekiedy też pseudonim, zaś pozostałe elementy identyfikacyjne przenieść do dalszej części artykułu hasłowego, w której podaje się informacje biograficzne o patronie obiektu. Nawiązujemy w ten sposób do tradycji nazewniczej i potocznego funkcjonowania nazw. Zachowujemy w haśle imię, bowiem niekiedy stanowi jedyny element odróżniający nazwy np. ul. Jarosława Dąbrowskiego i pl. Henryka Dąbrowskiego; ul. Stefana Przybyszewskiego i ul. Stanisława Przybyszewskiego itp. Pseudonim bywa tym elementem, który utrwala się w potocznej wersji nazwy (np. ul. Hubala).

Wszystkie zgromadzone nazwy miejskie prezentowane są w jednym ciągu alfabetycznym. Elementem porządkującym układ alfabetyczny haseł jest człon wyróżniający uwidoczniony w haśle wersalikami. W przypadku nazw pamiątkowych wyróżnionym elementem jest nazwisko. Układ taki zachowuje dwuczłonowość nazw miejskich, a jednocześnie wysuwa na plan pierwszy człon wyróżniający, który zazwyczaj jest przedmiotem zainteresowania onomastów i który w powszechnej świadomości (wspieranej przez reguły ortograficzne) postrzegany jest jako zasadnicza nazwa. Zastosowany tu sposób porządkowania haseł pozwala też zgromadzić obok siebie nazwy różnych obiektów z tym samym członem wyróżniającym (np. park Reymonta, plac Reymonta).

W haśle zaznacza się także warianty nazw np. Nad Rzeką || Nadrzeczna || Podrzeczna, Gajera || Gejera || Geyera, Kelma || Kielma; św. Olgi || Olgińska itd. W przypadku nazw mających postać zestawienia z liczebnikiem nazwa umieszczona została pod pierwszym rzeczownikiem po liczbie np. nazwa 22 Lipca znalazła się między skwer Linkego a ul. Lipową.

Umieszczenie pełnej dwuczłonowej postaci nazw w haśle unaocznia trudny problem pisowni nazw miejskich. Obowiązujące obecnie przepisy ortograficzne człon utożsamiający nazw miejskich typu ulica, plac, rondo itp. nakazują pisać małą literą widząc w nich raczej wyraz pospolity niż część nazwy własnej; jedynie człon wyróżniający pisany jest wielką literą. Można przypuszczać, że zasada ta została sformułowana na podstawie tych nazw miejskich, w których człon utożsamiający dość regularnie ulega elipsie (np. w nazwach ulic). Jednakże w większości nazw innych obiektów miejskich redukcja żadnego z członów nie jest możliwa (np. Czerwony Rynek, plac Wolności, rondo Inwalidów). Uważamy, że istnieją podstawy do tego, by oba człony nazwy miejskiej pisać wielkimi literami, podobnie jak inne dwuczłonowe nazwy geograficzne (np. Dolina Chochołowska, Hala Gąsienicowa). Korzystając z faktu, że nazwa umieszczona jako hasło słownikowe rozpoczyna akapit piszemy oba człony wielką literą. W pozostałych sytuacjach, acz z żalem, stosujemy się do póki co obowiązujących reguł ortograficznych.

Po wyróżnionej graficznie formie hasłowej nazwy podane jest zakończenie dopełniacza. Następnie w przypadku niektórych haseł podaje się poprawną wymowę (np. Duboisa, wymowa Dibua; Sterlinga, wymowa Szterlinga; Jonschera, wymowa Jonszera itd.).

Po myślniku (―) znajduje się informacja o obiekcie: jego lokalizacji, charakterze, przeznaczeniu i krótka historia nazewnicza, uzasadniająca kolejne zmiany nazwy. Obiekty lokalizuje się podając dzielnicę naturalną, na której terenie są położone (np. Przyszkole – ulica na Nowym Rokiciu) lub w relacji do ulic kierunkowych (np. ul. Czerwona – zachodnia przecznica Piotrkowskiej).

Historię i charakterystykę obiektu zaczerpnięto z istniejących opracowań historycznych i geograficznych. Czas nadania nazwy i jej ewentualnych zmian ustala się na podstawie różnego typu źródeł. Informacje w nich zawarte nie zawsze są kompletne i precyzyjne. Toteż czas nadania części nazw określony jest w przybliżeniu.

Część hasła poświęconą interpretacji onomastycznej nazwy wydziela się znakiem rombu ♦. Na podstawie informacji historyczno-geograficznych ustala się rodzaj motywacji znaczeniowej nazwy, czyli relacji między nazwą a nazywanym obiektem. Biorąc pod uwagę rodzaj motywacji towarzyszącej procesowi tworzenia nazwy wyróżnia się trzy zasadnicze grupy nazw:

• nazwy uzasadnione terenowe (tzw. motywowane) o ścisłym związku nazwy z obiektem. Do takich zaliczone zostały nazwy uzasadnione realiami terenowymi, tj. ukształtowaniem terenu (Stoki, Doły, ul. Wyższa, Niższa, Rudzka Góra), rodzajem podłoża (Wodna, Źródliska, Smugowa), położeniem w stosunku do innych obiektów naturalnych (Nad Jasieniem, Podleśna, Zagajnikowa) lub sztucznych (Grobelna, Szkolna, Fabryczna), charakterem obiektu (Ciemna, Wąska, Krótka), kierunkiem przebiegu (Aleksandrowska, Zgierska) oraz funkcją pełnioną w przestrzeni miasta i stosunkiem do innych jego obiektów (Tylna, Boczna, Północna, Dzielna, Nowo-Franciszkańska). Do nazw motywowanych należą też nazwy tzw. dzierżawcze, wskazujące na właściciela obiektu (pasaż Mayera, aleja Szulca). Tu także zaliczamy nazwy pozostające w związku z funkcjonującym już wcześniej w przestrzeni miejskiej systemem nazewniczym, tzw. nazwy przeniesione z jednego obiektu (najczęściej sąsiedniego) na drugi (np. park Rejtana znajdujący się przy ul. Rejtana, park Matejki nazwany tak od ul. Matejki).
• nazwy bez terenowego uzasadnienia (bez związku z nazywanym obiektem), powielające istniejące wzorce nazewnicze, nadawane na zasadzie konwencji (konwencjonalne). Do grupy tej zaliczone zostały nazwy, które powielały ukształtowane wcześniej wzorce, bez wyraźnego uzasadnienia rodzajem obiektu nazywanego. Są tu m. in. nazwy ulic od nazw geograficznych (Radomska, Lubelska, Wielkopolska, Karpacka), od nazw zawodowych (Ślusarska, Ciesielska, Adwokacka), metaforyczne (typu Chłodna, Zimna, Letnia, Nastrojowa) oraz nazwy tematyczne nadawane według określonej zasady, pełniące funkcję przede wszystkim porządkową (np. nazwy przyrodnicze zgrupowane wokół parku Julianowskiego: Cedrowa, Jarzębinowa, Modrzewiowa, Olszowa itd.).
• nazwy pamiątkowe (upamiętniające), które również nie mają uzasadnienia terenowego, lecz ich charakter i sposób nadawania jest jednak nieco inny niż pozostałych nazw konwencjonalnych, toteż wyodrębniamy je w osobną grupę. Nazwy te mają na celu upamiętnienie określonych osób, organizacji, wydarzeń historycznych czy rocznic. Związek z nazywanym obiektem danej nazwy z reguły jest umowny, ale niekiedy nie jest bez znaczenia. Zdarza się, że istnieje związek między osobą patrona a obiektem (np. ul. Napiórkowskiego, bo przy tej ulicy patron jakiś czas mieszkał) lub między obiektem a wskazanymi w nazwie wydarzeniami historycznymi (np. ul. Rewolucji 1905 r. zyskała tę nazwę, bowiem na niej właśnie toczyły się główne walki w 1905 r.). W społecznej świadomości tkwi ponadto przekonanie, że istnieje związek między prestiżem społecznym patrona nazwy a rangą przypisanego mu obiektu.

Przy nazwach upamiętniających podaje się dane biograficzne osób występujących jako patron obiektu lub krótką informację o organizacji lub wydarzeniu historycznym, które przywołuje hasłowa nazwa. W pozostałych przypadkach po uwagach dotyczących rodzaju motywacji semantycznej lub jej braku wskazujemy jej podstawę leksykalną w postaci nazwy własnej, pospolitej lub wyrażenia. Podajemy znaczenie leksykalne apelatywnej podstawy nazwy. W przypadku wyrazów wieloznacznych przytacza się tylko znaczenie ważne dla dokonanej nominacji. W przypadku nazw własnych będących podstawą toponimów miejskich podajemy ogólną informację o rodzaju obiektów powszechnie znanych (np. Warszawa ‘stolica Polski’), skupiając się na objaśnianiu nazw miejscowości mniej znanych (np. Słonim ‘miasto na Białorusi, dawniej w granicach Polski’) lub konotujących treści historyczne (np. Grunwald ‘miejsce zwycięskiej bitwy z Krzyżakami’).

Hasła odsyłaczowe (oznaczone gwiazdką) zawierają jedynie interpretację onomastyczną dawnej nazwy i odsyłacz do nazwy nowszej, gdzie zawarta jest pełna informacja o obiekcie. Na końcu artykułu hasłowego znajdują się odsyłacze. Zastosowano dwa typy odsyłaczy. Znak strzałki → wskazuje, że dana nazwa odnosi się do obiektu, do którego odsyła. Drugi typ odsyłacza zob. też wskazuje obiekty inne, które również kiedyś nosiły hasłową nazwę. Rozwiązanie takie jest konieczne z uwagi na występowanie w przeszłości miasta wielu obiektów o tej samej nazwie (było 9 ulic Granicznych, 4 Ciemne, itd.).

© Uniwersytet Łódzki, Łódź 2012